Polska jaka jest, każdy widzi. Daleko nam do krajów trzeciego świata, a w porównaniu z dawnymi państwami Bloku Wschodniego wypadamy naprawdę nieźle. Niestety wciąż jesteśmy w tyle za zachodem UE czy USA. Bywało gorzej, ale bywało też lepiej. Rzeczpospolita Obojga Narodów była swego czasu krajem potężnym, budzącym podziw i respekt. Ale wystarczyło niespełna kilkaset lat, by ogromne państwo zniknęło z mapy. Przyczyny tego obrosły w fałsz i mity rozsiewane przez domorosłych historyków. Na szczęście jest Jacek Komuda, pierwsza szabla polskiej literatury.

Na wstępie pisarz zaznacza, że jego Upadek. Jak straciliśmy Pierwszą Rzeczpospolitą nie jest dziełem popularnonaukowym. I owszem, nie spełnia norm tej gałęzi literatury, ale mówi więcej o minionej Polsce niż półki wypełnione fachowymi księgami. Twórca cyklu Samozwaniec jest niezwykle konkretny i boleśnie szczery. Nie poświęca czasu na drobiazgi i przedstawia fakty, które należy nie tylko znać, ale i wyciągać z nich wnioski. Ku przestrodze, bo czasy mamy nieciekawe. Ale o tym za chwilę.

Spora część poświęcona jest ukazaniu specyfiki dawnej Polski. Jej barwności, wręcz swego rodzaju egzotyki w porównaniu do współczesnej RP. Autor serii Samozwaniec demitologizuje negatywne stereotypy, jak rola stanu chłopskiego, niektóre sarmackie przywary czy niesławne liberum veto. Przy tym jednak nie popada w zachwyt miłośnika tamtej epoki, realistycznie opisując husarię i jej zwycięstwa. Czytając niniejsze dzieło łatwo pojąć, że czasy minione nie były jakimś literackim uniwersum rządzonym przez fikcyjne umowności, a prawdziwym światem. Z bezlitosnymi prawami politycznymi i społecznymi, które pozostawiały niewiele miejsca na sentymenty. Czy więc kiedyś było lepiej? Nie. Kiedyś było podobnie, ale w warunkach panującej epoki.

A wracając do naszych czasów. Jacek Komuda pisze, iż stworzył to dzieło między innymi ku przestrodze. Ludzie mają skłonność do powielania błędów, zwłaszcza w zbliżonych realiach, gdzie Moskwa znów jawi się jako synonim zagrożenia. A i same elity polityczne zdają się gardzić polskością z lewa lub ją spłycać z prawa. Sam lud z kolei jest jak niezabezpieczony bagaż na statku miotanym sztormem. Raz leci w tą, raz w tamtą, szkodząc sobie wzajemnie. Absolutnie nie jest to poradnik, ale co bystrzejsza głowa dostrzeże pewne analogie, których powstrzymanie jest jeszcze możliwe.

Upadek. Jak straciliśmy Pierwszą Rzeczpospolitą to jednak przede wszystkim rozprawa o przyczynach upadku potężnego niegdyś kraju. O fatalnym splocie zdarzeń, które wykorzystały obce mocarstwa, powoli odkrawając kolejne ziemie z molocha, jakim była Rzeczpospolita Obojga Narodów. Jakie one były? Część poznaliście na lekcji historii, choć nie w pełni i łopatologicznie. Komuda wiele wyjaśnia i sam zachęca do zagłębiania się w pewne aspekty wieków minionych. I do myślenia krytycznego o swej historii. To cechy, które zanikają nie tylko u Polaków.

Upadek. Jak straciliśmy Pierwszą Rzeczpospolitą to dzieło pouczające, choć momentami i pokrzepiające serce. Bo może źródło większości nieszczęść tkwiło w naszych przodkach, ale udało im się dokonać przy okazji rzeczy niesamowitych. Może i byliśmy ulegli otaczającym nam mocarstwom, ale i bywało, że rozstawialiśmy ich po kątach. Nic nie jest czarno-białe, zwłaszcza w kontekście tak gwałtownego wzrostu i regresu państwa, jakim była I Rzeczpospolita.

Autor: Jacek Komuda
Wydawca: Fabryka Słów 2025
Stron : 477
Ocena: 85/100